Czekają go skarby nauk i sztuki, czekają olśnie­nia religijne w katakumbach, w prastarych ko­ściołach, u grobu Apostołów, w pobliżu Namiest­nika Chrystusa... Tymczasem pociąg unosi go wraz z towarzyszącym mu drugim klerykiem przez nieznane kraje. Szeroko otwierają się na świat młode oczy...

Wrażeniami swymi dzieli się Józef z potulickimi współbraćmi w imieniu swoim i drugiego współ­brata jadącego z nim także na studia do Gregorianum:

„Roma, Roma! Przybiega tłum tragarzy. Pro­szą, kłócą się, wskazują obrazki. Wreszcie odcho­dzą. Przy dorożce to samo. Za 10 lirów zabrał wszystkie 10 waliz i dwóch ludzi. Jak na Rzym — tanio. W porównaniu z Poznaniem od 2 do 3 razy drożej. Wrażeń tyle, że zapomina się o zmę­czeniu, nieodłącznym towarzyszu 44 godzinnej po­dróży.

Udajemy się do kościoła św. Andrzeja. Kościół bardzo ładny, pełno marmurów i rzeźb. Po lewej stronie ołtarz z cudownym obrazem Matki Najśw., Tej, która 20 stycznia 1842 roku objawiła się Al­fonsowi Ratisbone, żydowi ze Strasburga. Przed tym ołtarzem, jak głosi tablica, upadł jako żyd zatwardziały, powstał jako chrześcijanin. „Cudzo­ziemcze, podziwiaj miłosierdzie Boga i potęgę Najśw. Dziewicy“. Tej to Matce naszej dzięku­jemy raz jeszcze serdecznie i z całą ufnością jej się oddajemy, pamiętając o tych, z którymi Ona na wieki nas złączyła“.

Chrystusowiec, który mu towarzyszył na studia do Rzymu, tak pisze o jego tam pobycie i podróży:

„W podróży pełen podziwu dla pięknych wido­ków. Pobyt w Rzymie był dla niego nieustan­nym zachwytem. Wszystko mu imponowało: uroczystości w Bazylikach, uniwersytetach, profeso­rowie, współkoledzy, a potem wszystko w ogóle, co włoskie: wojsko, policja, muzyka, język wło­ski"

Wolne chwile poświęca teraz Józef zwiedzaniu zabytków Wiecznego Miasta. Robi to po swoje­mu, sumiennie, ogląda wszystko z grutownym przewodnikiem w ręku. Dzieli się swymi wraże­niami z braćmi potulickimi. Widać w tych listach świeżą, chciwą karmi wrażliwość, zainteresowanie do tego olbrzymiego świata kultury, który zaled­wie przeczuwał w wiosce wielkopolskiej, a który zjawił się przed nim, jak najpełniejsze urzeczy­wistnienie pragnień:

Oto opis Bazyliki św. Piotra:

„Przed Bazyliką plac św. Piotra, otoczony la­sem potężnych kolumn doryckich w liczbie około 300. To sławna colonnata di Bernini. W środku placu obelisk egipski, coś 25 m wysoki. Powiadają, że przy ustawianiu go (co było rzeczą niebezpieczną i ryzykowną z powodu ciężaru obe­lisku) było zajętych 900 robotników pod kierow­nictwem słynnego architekta XVI wieku — Fontany. Karą śmierci zagrożono temu, kto by się odważył choć słowo głośno powiedzieć podczas niebezpiecznego podnoszenia. Gdy obelisk wzniósł się wysoko ponad ziemią, powrozy zaczęły trze­szczeć i rwać się. Wtedy jeden z patrzących, nie bacząc na surowy zakaz, krzyknął: „Wody na powrozy“ i tym uratował obelisk od rozbicia. Syk­stus V. który uchodził za nieugiętego, nie tylko mu przebaczył, lecz dał jemu i jego potomkom przywilej, na mocy którego mogą dostarczać palm na papieskie ceremonie wielkanocne. Też przy­wilej, nieprawda? Dziś na szczycie obelisku znajduje się duża relikwia Krzyża św.

Obok widzimy dwa wodotryski, wysokie na 14 m. Wyrzucają tyle wody, że królowa szwedzka, Krystyna, przybywająca do Watykanu, podobno miała się wyrazić, że chyba na jej cześć przez kilka godzin wodotryski te działały.

Zbliżamy się do samej Bazyliki. Przed nami wspaniała fasada szerokości 114 m, wysoka 45 m. Przez ogromny portyk, który sam mógłby być osobnym kościołem, wchodzimy do Bazyliki. By opisać jej piękność i majestat, trzebaby mieć coś z tych geniuszów, którzy takie cudowne dzieła wznieśli Bogu na chwałę. My tego nie potrafimy. O potędze wrażenia dadzą słabe pojęcie już same rozmiary Bazyliki: długość z portykiem 211 1/2 m, szerokość w nawach, ramionach krzyża, 137 1/2 m, powierzchnia — 15.160 m² (więc przeszło 6 mor­gów), wysokość kopuły 119 m (od posadzki). Naj­przód udajemy się do kaplicy Najśw. Sakramentu. Przepiękne Tabernakulum ze złoconego brązu, ko­lumienki pokryte warstwą lapis-lazuli, dzieło Bernini‘ego.

Podchodzimy pod kopułę. Wspierają to arcy­dzieło Michała Archanioła 4 ogromne pilastry (ob­wód pilastru u podstawy 71 m). Pod baldachi­mem Bernini‘ego spoczywają święte relikwie Księ­cia Apostołów w tzw. konfesji, tak misternie in­krustowanej rozmaitymi marmurami, że podziwiać tylko anielską cierpliwość mistrza Maderno, który to cacko wykonał. Wokoło płonie nieustannie 89 złocistych lamp. Tamżeśmy się modlili za Towa­rzystwo. Zeszliśmy się też pomodlić do grobu świątobliwego Piusa X. Prosty, biały sarkofag, zasypany świeżymi kwiatami. Wokół płoną świe­ce. a obok siwiuteńki kapłan odmawia brewiarz u stóp reformatora tej kapłańskiej, życiowej mo­dlitwy. Napis, o ile pamiętam, brzmi: „Pauper et dives, mitis et humilis corde, rei catholicae de­fensor strenuus“ (ubogi i bogaty — cichy i po­kornego serca, dzielny obrońca wiary katolickiej).

Zwiedził też kościół prastary S. Maria Maggiore:

„Pragnęliśmy zwiedzić Bazylikę św. Jana na Lateranie. Ponieważ jednak przechodzimy koło Bazyliki S. Maria Maggiore, więc wstępujemy tam na chwilkę. Bazyliki rzymskie lśniące takim prze­pychem i bogactwem, że słów brak, by to opisać. Tak też jest i z Bazyliką Matki Boskiej Większej. Bazylika pochodzi z IV w. Nazwa wywodzi się stąd, że ze wszystkich kościołów, poświęconych Maryi w Rzymie, (jest ich około 80, a wszystkich kościołów około 400) ta Bazylika jest największą i najwspanialszą. Przed frontem Bazyliki wznosi się 42-metrowa kolumna z posągiem Najśw. Pan­ny. Obok stoi egipski obelisk, a napis na nim po­łożony mówi nam, że „synowi nadnilowej ojczyz­ny smutno było stróżować pogańskim świątyniom, ale teraz raduje się, gdyż służy chwale Bogarodzicy“. Wnętrze budzi prawdziwy zachwyt. Po bo­kach wspaniałe, śnieżno - białe marmurowe ko­lumny, posadzka z różnobarwnych marmurów, su­fit cały lśni od złota. W głębi nowy porfirowy ołtarz papieski pod brązowym złoconym baldachi­mem. W konfesji złożone są relikwie św. Macieja Apostoła oraz resztki żłóbka Jezusowego, przywie­zione z Betlejem. Klejnotami bezcennymi tej Ba­zyliki są kaplice Sykstyńska i Paulińska (od Pawła V † 1620). Każda z nich mogłaby być odrębnym dużym kościołem. Nad kaplicą Paulióską praco­wało przeszło 100 artystów. Największą po Najśw. Sakramencie świętością tej Bazyliki jest cudowny obraz Matki Bożej, malowany według podania przez św. Łukasza Ewangelistę. Obraz ten umie­szczony jest w głównym ołtarzu kaplicy Paulin- skiej, który pięknością i bogactwem wprost osza­łamia. Fachowo opisuje go X. Szczepański: na stopniach z białego marmuru spoczywa mensa ołtarza, a raczej wspaniała urna z najpiękniejsze­go wschodniego lazurowego kamienia. Nad nią umieszczone 4 prześliczne kolumny z krwawego jaspisu indyjskiego. Podstawy słupów i kapitele są ze złoconego bronzu i agatu. Ramy cudownego obrazu z najdroższego kamienia — lapis lazuli i z ametystu — podtrzymuje 7 złoconych aniołów. Wielu Papieży miało szczególne nabożeństwo de tego cudownego obrazu. Kemens VIII († 1605) codziennie rankiem boso przychodził tu sprawo­wać Przenajśw. Ofiarę. Benedykt XIV w każdą sobotę z ludem litanię śpiewał. Wrócimy tu je­szcze nieraz, bo krótkość czasu jakim rozporzą­dzamy, nie pozwala nam obejrzeć wszystko do­kładniej

Wielkie wrażenie wywiera na Józefie więzienie Mamertyńskie, w którym św. Paweł oczekiwał śmierci. Głęboko utkwiły mu w pamięci słowa, które św. Paweł pisał z więzienia do swego uko­panego ucznia, Tymoteusza: „Bo mnie już ofia­rować mają i czas rozwiązania mojego nadchodzi. Potykaniem dobrym potykałem się, zawodu do­konałem, wiarę zachowałem. Na ostatek odłożoa mi jest wieniec sprawiedliwości, który mi odda Pan Sędzia sprawiedliwy w on dzień: a nie tylko mnie, ale i tym, którzy miłują przyjście Jega. Spiesz się, abyś do mnie rychło przybył“ (II Tym. 4, 5—6).

Wrażenie to wraca do niego niedługo przed śmiercią. Opowiada o więzieniu Mamertyńskim. O śmierci heroicznej Pawłowej, krzepi się tym wspomnieniem na własną, przedwczesną śmierć.

Ale młody kleryk zwiedza Rzym, upaja się jego wielkością i artyzmem, oddycha historią wieków tylko wtedy, kiedy ma wolne chwile.

Nie prze­szkadza mu to w nauce — wszak po to go tu po­słano, by studiował, by potem przyniósł pożytek Zgromadzeniu. Kolegów uniwersyteckich uderza jego niezwykła skupiona uwaga na wykładach: można by go uznać za wzorowego akademika. Kiedy inni na wykładzie nie zajmującym albo też niewyraźnie wygłaszanym nudzą się i rozma­wiają, on zawsze i wtedy uważa, odpowiada tylko z konieczności, najczęściej pisząc odpowiedź na kartce, by nie mówić i nie przeszkadzać wykła­dowcy.

Ocenia w zupełności wspaniały dobór najlep­szych sił intelektualnych w Gregorianum, zebra­nych ze wszystkich krajów Europy: „Na uniwer­sytecie nauka w pełnym biegu. Najwybitniej­szym z tych profesorów, co nam wykładają, bę­dzie pewnie Zapelena, hiszpan. Wykłada „De Eeclesia“ (o Kościele). Mówi tak szybko, że przez pierwsze dwa lub trz wykłady zupełnie go nie można było zrozumieć. Bo tu Francuz wymawia łacinę po swojemu, Hiszpan — po swojemu i t. d. Zamiast  i a m  mówią  d z i a m, zamiast obiectum — obdziektum,  i u r a — dziura, stat — s z t a t, caetera — cietera itd. W to wszystko dopie­ro trzeba się wsłuchać. Najweselszym profeso­rem, a bardzo dzielnym jest Tromp, Holender. Czę­sto powtarza: notetis bene, auditores ornatissimi!“

Raz to nawet powiedział żartem: „Quam vis ego sim professor valde doctus ...vos scitis me non esse actum purun, permixtum potentia“.

Prawdziwa swoboda wewnętrzna wyraża się u Józefa w dobrym humorze, nieraz w dowcipie, zabawnym „powiedzonku". Ta zdolność wywoła­nia wesołości rzuconym żartem lub trafnym po­równaniem jest nieoceniona dla tych, którzy ma­ją prowadzić ludzi za sobą, podtrzymywać w nich nastrój. A właśnie Józefa przełożeni w nadzie­jach swoich przeznaczają na takiego „przodownika“, na wychowawcę w Zakonie.

„Roma ...parens, magistra, patria“, jak się mó­wi w hymnie słuchaczy „Gregorianum" w dal­szym ciągu czaruje Józefa. Z Potulicką bratnią gromadą dzieli swe wrażenia:

„Kochani Bracia — pisze — dziękujemy naj­serdeczniej za miły list, jaki od Was otrzymaliś­my. Sprawił nam dużo prawdziwej radości, ho widzimy i pojmujemy, z tego, coście nam opisali, jak Pan Jezus naszemu Towarzystwu błogosławi. Toteż, niechcąc pozostać dłużnikami, posyłamy Wam z radością wiązankę naszych przeżyć i spo­strzeżeń. Otóż kiedyśmy się trochę po Rzymie rozejrzeli, łatwo nam było wyciągnąć wniosek, że jednak jest on trochę większy od Nakła czy innego Ślesina. Tak od naszego kolegium do św. Piotra będzie prawie 3 km., do św. Jana Laterań­skiego — nieco dalej, a do św. Pawła za murami — około 7 km“.

Pracowite dni studiów płyną. Zeszyty wypeł­niają się notatkami, budzącymi podziw swą su­miennością, dokładnością, przejrzystością ujęcia. Jednocześnie Józef uczy się języka włoskiego, obracając na to czas rekreacji. Żeby zaś nie prze­kroczyć regulaminu, zabraniającego uczyć się w tym czasie, czyta wtedy tylko włoskie gazety, a po skończonej rekreacji szuka w słowniku nie­znanych wyrazów. Idąc zaś na przechadzkę, pow­tarza je sobie i w ten sposób w szybkim tempie wyucza się języka włoskiego. W ogóle ma łat­wość uczenia się języków, zwłaszcza romańskich.

Zaczyna go bardzo interesować Akcja Katoli­cka, chodzi nawet na wykłady o niej. „Wyszliś­my z tych wykładów — pisze — z tym głębokim uczuciem, żeśmy się zbliżyli do czegoś niezwykle świętego". Pod wpływem tych nowych myśli na wakacjach w Golinie wygłosił odczyt w swej para­fii p. t.: „Dobry przykład niewiasty w służbie Ak­cji Katolickiej", w którym podniósł wielkie zna­czenie kobiety i wpływ jej w rodzinie.

Józef jechał do Rzymu z wielkim pragnieniem każdego katolika: zobaczyć Ojca św. Nieraz spo­gląda na Watykan, na prywatne mieszkanie Pa­pieża. Pisząc do swego dziadka z Rzymu na imie­niny, posyła mu te wiadomości, które tak bardzo mogą zainteresować ludzi wierzących: „Przy Ba­zylice jest też mieszkanie Ojca św. Ojciec św ma już prawie 78 lat skończonych, a jeszcze bardzo długo i dużo pracuje. Idzie spać prawie zawsze po północy, czasem dopiero o trzeciej, a już o 5-ej wstaje. Tak to Zastępca Pana Jezusa mozoli się na ziemi, dla chwały Bożej i zbawienia dusz ludzkich“.

Te listy jego do rodziny... Tyle w nich troski o wszystkich. Ale nie ma w nich już żadnych ziemskich drobiazgów, nie widzi ich u siebie, nie widzi ich u drugich. Stara się dać tej rodzinie to, co uważa za najlepsze: słowo Boże, chce w nich przelać swój żar religijny. Zadanie przyszłego ka­płana zaczyna od swoich.

Wśród przeciążenia studiami, nie zapomina ni­gdy: jest w tym samym mieście, gdzie blisko, za murami jest Namiestnik Chrystusa...

Na koniec następuje dzień tak oczekiwany, w którym udało mu się ujrzeć Ojca św.:

We czwartek 19 grudnia mieliśmy to wielkie szczęście po raz pierwszy widzieć Ojca św. Było to na konsystorzu publicznym w Bazylice św. Piotra. Za specjalnymi biletami dostaliśmy się na takie miejsce, że widzieliśmy z bliska i bardzo dobrze Ojca św. Na długo przed oznaczonym cza­sem Bazylika była przepełniona tysiącami ludzi. Po natężonym oczekiwaniu zerwał się grzmot oklasków. To znak, że Ojciec św. się zbliża. Oklaski się wzmagają, słychać wszędzie okrzyki: „Evviva Papa!“ Wszystko poruszone, ludzie wchodzą na ławy, wspinają się, byle szybciej ujrzeć Papieża. Wtem ozwała się z góry potężna fanfa­ra, srebrnych trąb i już widzimy Ojca Św. Po­przedza go długi może na 100 m. orszak dworu pa­pieskiego, kardynałowie, biskupi, wspaniała żan­darmeria papieska, wojsko i gwardia szlachecka. Ojca św. niosą na sedia gestatoria. Na tle tego niebywałego entuzjazmu jeszcze silniej odbija się niezrównany spokój i majestat Ojca chrześcijań­stwa. Tego wprost nie da się wyrazić. Wśród huku trąb, oklasków i okrzyków orszak sunie po­woli ku tronowi przed konfesją św. Piotra. Tam Ojciec św. nakładał kapelusze kardynalskie 15 z nowokreowanych kardynałów. Niezapomniane to były chwile!^"

Wraz z całym kolegium polskim jest też na spe­cjalnej audiencji u Ojca św.

„Dziś, 26 marca, mieliśmy szczęście zetknąć się zupełnie blisko z Ojcem św. na audiencji, jakiej udzielił Kolegium Polskiemu. Ojciec św. przyjął Kolegium jako pierwsze przed wszystkimi innymi audiencjami, których było sporo. Papież wszedł szybkim, energicznym krokiem, pozdrowił po pol­sku Pana Boga, każdemu podał pierścień do po­całowania, po czym serdecznie przemówił, skła­dając swe ojcowskie życzenia z powodu 70-lecia założenia Kolegium. Każdy z nas otrzymał potem obrazek, zdjęcie z katakumb św. Lucyny, przed­stawiające symbolicznie Przenajśw. Sakrament. Ojciec św. wskazywał na ten „chleb mocnych^", jako na źródło, z którego mamy czerpać siły, gdyż, jak mówił, „longe enim vobis restat via“ (daleka jeszcze pozostaje wam droga). Udzieleniem bło­gosławieństwa skończyły się piękne chwile „w Do­mu Ojca“.

Nie tylko wśród gmachów i pomników przesz­łości nasyca Józef swą młodą wrażliwość, swą żą­dzę wiedzy. Nieraz odbywa dalekie wycieczki górskie, upaja się krajobrazem włoskim. Ale za Polską nie przestaje tęsknić: „Ładnie tu — pisze w jednym z listów — ale nierówmie piękniej w Pol­sce. Przynajmniej dla nas. I z radością poleci­my do Polski. Jak to dobrze wyraził Lenartowicz: — Prawda, że piękne cudze kraje, lecz sercu cze­goś nie dostaje“.

Na Boże Narodzenie Józef wraz z drugim kle­rykiem, który jest z nim na studiach, pisze list z powinszowaniem do X. Prymasa. Jakaż jest jego radość, gdy otrzymuje odpowiedź od Dostoj­nego Założyciela. Dowodzi list Jego Eminencji, jak bliskim jest Mu Towarzystwo Chrystusowe, jak bardzo przywiązuje uwagę do wykształcenia i przygotowania jego członków, że nawet dla mło­dych kleryków znalazł chwilę swego tak bardzo wypełnionego czasu:

X. Prymas pisze:

„Moi drodzy, dziękuję Wam za list, wiadomo­ści i modlitwy. Reprezentujecie tam wielką ideę potulicką, którą ożywić musi duch rzymski, duch apostolski, wiejący od grobów św. Piotra i Pawła. W codziennym trudzie wewnętrznym i naukowym służcie sprawie swego powołania i utwierdzajcie się w Woli Bożej. W tej myśli wam błogosławię i życzę najobfitszych łask Najświętszego Serca.

Z serdecznym oddaniem

August Kard. Hlond.